Wat is authenticiteit?

Tijdens het kerstdiner vlak na mijn terugkomst uit Moskou, kwam mijn nicht vol enthousiasme op me af. Ze wilde alles weten over mijn ervaringen met de stad, want ze was van plan er binnenkort zelf heen te reizen. “Het lijkt me zo’n mooie ervaring” vertelde ze me, “daar is alles nog zo authentiek!”. Het gesprek ging gewoon door, maar de uitspraak bleef bij me hangen. Je hoort het vaker; dat mensen graag reizen naar plekken die authentiek zijn. Wat dit woord betekent is mij echter een raadsel. Zouden de mensen die dit woord gebruiken het zelf weten? Wat bedoelde mijn nicht in dit voorbeeld met het woord ‘authentiek’? Wellicht iets in de richting van ‘puur/echt’? Maar zijn wij dat in Nederland niet dan? ‘Niet-westers’ misschien? Daar kan ik me wat bij voorstellen, maar staat de Westerse cultuur dan synoniem aan een gebrek aan authenticiteit? Is men in Moskou premodern? Is men daar minder gericht op winst, en meer op saamhorigheid? Is men daar echter?

Authenticiteitsdebat in de sociale wetenschap

In het wetenschappelijke onderzoek naar toerisme vindt debat plaats over de definitie van het woord ‘authenticiteit’. Het is inderdaad een woord dat vaak gebruikt wordt tijdens toeristische ondernemeningen, maar de betekenis blijft vaag. Het doet denken aan een bepaalde paradox, de backpacker’s-Paradox genaamd. Wat je namelijk tijdens de hoogtijdagen van het backpacken vaak zag, is dat backpackers graag reizen naar plekken zonder andere reizigers. Door hun komst verdwijnt dit gebrek aan reizigers, ze zijn immers zelf reizigers. De backpackers zijn op zoek naar iets dat we authenticiteit kunnen noemen. Het paradoxale is dat authenticiteit in deze betekenis eigenlijk onaanraakbaar is: zodra je het vindt, verdwijnt het.

De toerisme-wetenschappers hebben verscheidene manieren gevonden om authenticiteit te groeperen. Sociaal theoreticus en filosoof Ning Wang verdeelde deze in 1999 onder in verschillende categoriën. De eerste categorie ziet authenticiteit alszijnde objectief. Het is iets dat zich bevindt in het toeristische object (de Eiffeltoren, een gondeltocht, een stad) en een autoriteit op het gebied bepaalt of dit object daadwerkelijk authentiek is. De tweede categorie bevat de constructivistische visies. Zij zien authenticiteit niet als statig geheel, maar als iets dat, net als tradities, door de samenleving wordt ‘geconstrueerd’. Authenticiteit kan volgens hen staan en gaan met de tijd. De laatste categorie bevat postmoderne visies, die het vinden van een definitie allang hebben opgegeven.

Een voorbeeld: de stad Venetië. Bezorgde burgers zeggen dat hun stad steeds meer op een pretpark gaat lijken, en maken zich zorgen over dit proces. Zij kunnen er dan op wijzen dat Venetië authentiek is omdat het een oude stad is, met een rijke culturele geschiedenis en gaan er dan van uit dat deze authenticiteit iets is dat in de stad zelf zit, bevestigt door (kunst-)historici. Ook kunnen ze, wanneer zij bijvoorbeeld bezorgd zijn over het groeiende aantal hotels in de stad, benadrukken dat daadwerkelijke bewoners essentieel zijn voor het behoud van authenticiteit in een stad. Zij zijn dan constructivistisch, omdat ze ervan uitgaan dat authenticiteit wordt gemaakt door mensen en hun gebruiken en tradities. Postmoderne theoretici kunnen hierop reageren dat een pretpark ook best authentiek kan zijn, en deconstrueren zo het gebruik van het concept authenticiteit in deze discussie.

Even buiten het centrum van Moskou bevindt zich Izmailovo, een soort 18^e eeuws Kremlin dat in 2005 is nagebouwd. Het is authentiek omdat het precies zo is gebouwd als toen, maar aan de andere kant komt het uit 2005; hoe authentiek is dat? Rond de prachtig (na)gebouwde gebouwen, bevindt zich een vlooienmarkt. Op deze markt vind je van alles: Russische poppen, shirts met Poetin erop, buttons en vlaggen uit de Soviet-tijd. Als toerist kijk je je ogen uit want de voorwerpen zijn precies zoals je ze kent van tv. Op een gegeven moment vond ik een mok met een foto van Poetin en de tekst “De Krim is van ons”. “Ze zijn er verdomme trots op!” reageerde ik verontwaardigd, waarop een vriend van me geruststellend reageerde dat deze propaganda niet voor het Russische volk bedoeld was, maar als souvenirtje voor ons toeristen; “dit verkoopt enorm goed, want het voldoet precies aan het stereotype!” De markt heeft zich al lang en breed aangepast aan de toerist.

Processen van authenticering

Er zijn dus verschillende visies op wat authenticiteit is, maar de discussie schiet weinig op. Filosoof en sociaal wetenschapper Peter Lugosi gaat in 2016 in tegen de discussie in het geheel: volgens hem moet de vraag niet zijn wat authenticiteit is, maar hoe authenticiteit werkt. Het heeft geen zin om de definitie te vragen van zo’n vaag woord als deze, nuttiger is het om te onderzoeken wat voor werk het woord doet in de samenleving: wat voor effect heeft het als iets authentiek kan worden genoemd? Wie gebruikt het woord en in welke context? Op die manier krijg je een beeld van de relevantie van het woord, zonder een eenduidige definitie nodig te hebben.

Lugosi maakt in zijn theorie gebruik van de Actor-Netwerk Theorie waar fransman en filosoof Bruno Latour bekend mee werd. Actor-Netwerk Theorie (ANT) is meer een methode dan een theorie en het wordt gebruikt om sociale processen mee te analyseren. ANT maakt geen onderscheid tusssen mensen en niet-mensen (non-humans), actoren kunnen dus ook gebouwen zijn, of landen, dieren, ideeën, voorwerpen etc. Theoretici die gebruikmaken van ANT onderzoeken de relaties die deze actoren met elkaar aangaan en creeëren zo een beeld van het netwerk waarin zij zich bevinden. Het is een langzamere manier van analyseren dan andere sociale theoriën. Latour vergelijkt het vaak met het een mier (ant/ANT): het pad dat de mier bewandeld is weliswaar klein, maar hierbij worden geen onnodig grote sprongen gemaakt. ANT maakt ook geen grote sprongen, maar ontrafelt het netwerk zo precies mogelijk en laat niets onverklaard.

ANT neemt de actoren serieus in hun wereldbeeld: zij maken immers het netwerk. Toegepast op het debat over authenticiteit gaat dit dus in tegen de objectivistische visies: zij vinden dat het van buitenaf wordt bepaald, maar volgens theoretici binnen ANT is dit niet hoe de samenleving werkt. Alle actoren samen maken de samenleving, en dus authenticiteit, zoals ze is. Dit komt meer overeen met constructivistische visies, maar de houdingen in het debat dat Wang beschrijft, gaan er meestal vanuit dat ‘sociale constructie’ betekent dat het niet écht bestaat. Omdat ANT zijn actoren serieus neemt, is het nodig dat authenticiteit écht bestaat wanneer actoren (bijvoorbeeld toeristen) vinden dat dit er is. Hetzelfde geld voor postmoderne theorieën.

Om een beeld te krijgen van het belang van authenticiteit in de toerisme-industrie, gebruikt Lugosi dus ANT. Hij beargumenteert dat het ontrafelen van het netwerk dat toeristen, bestemmingen, lokale ondernemers en slaapadressen met elkaar vormen nodig is. Als voorbeeld van een plek waar authenticiteit wordt gecreeërd noemt hij sociale media. De conversaties die reizigers, potentiele reizigers en bewoners hier met elkaar hebben, ‘authenticeren’ zogezegd de toeristische objecten. Op een forum kan een Taiwanees bijvoorbeeld een ‘echt’ Taiwanees restaurant aanraden, en op die manier het restaurant ‘authenticeren’ voor reiziges.

Airbnb

Een kwestie waar authenticiteit vaak de kop opsteekt is de discussie die plaatsvindt over platform Airbnb. De site stelt huisbewoners in staat om bijvoorbeeld een lege kamer beschikbaar te stellen voor toeristen. De populariteit van het platform is gigantisch gegroeid en de service doet tegenwoordig meer als hotel aan. Hoewel dit niet mag, worden sommige Airbnb’s (zoals de beschikbare ruimte genoemd wordt) alleen gebruikt voor dit doeleinde. In grote steden zijn er veel problemen met het handhaven van de hoeveelheid Airbnb’s in de stad. Terwijl het oorspronkelijke idee zo nobel is: slapen in een écht huis om je een échte bewoner van de stad te voelen. De eerdergenoemde paradox komt hier weer terug: de wens voor authenticiteit zorgt uiteindelijk voor een verlies van authenticiteit.

In het levensverhaal (van oprichting tot huidige politieke problematiek) van Airbnb komt authenticiteit in veel verschillende vormen en contexten naar boven. Het maakt dus een interessante case-study voor ons ANT-project. Laten wij Airbnb ‘volgen’ (zoals de ANT haar actoren ‘volgt’) om een beter beeld te krijgen van processen van authenticering die plaatsvinden in deze kwestie.

Het platform werd opgericht in 2008. In een Ted-Talk laat oprichter Joe Gebbia goed zien hoe authenticiteit een rol speelt bij hun promotie, wanneer hij zichzelf gelukkig prijst omdat hij een manier ontdekt heeft om vrienden te maken en geld te verdienen, tegelijkertijd. Met ‘vrienden maken’ bedoelt hij de mensen die in zijn huis sliepen tegen betaling. Referenties naar vriendschap, gezelligheid, uniekheid zijn veelal aanwezig in de promotie van Airbnb in het begin: dit zijn allen manieren om het concept voorzien van een authentiek zegel.

Inmiddels is het beeld van het bedrijf bij veel mensen minder positief. De aanwezigheid van deze nieuwe speler in de stad heeft enorm bijgedragen aan de “disneyficatie” van de Europese steden. In de discussie over dit proces van hierboven zagen we dat ook hier veel gerefereerd wordt aan authenticiteit. Wederom komen authenticiteit en Airbnb elkaar tegen, maar dit keer op tegengestelde wijze. Dit laat zien dat authenticiteit niet in een definitie te bevatten is, verschillende mensen gebruiken het woord op verschillende manieren op verschillende tijdstippen en dit is telkens aan verandering onderhevig. Het ontrafelen van de sociale situatie is nodig om dit soort kennis te beseffen.

Conclusie

Het heeft geen zin om te debatteren over de precieze definitie van authenticiteit; er zijn verschillende defnities en deze lopen wijd uiteen. Nuttiger is het om te onderzoeken wanneer een toeristische onderneming het stempel ‘authentiek’ verdient, wie dit bepaalt in welke context, en wat voor effect dit heeft op de toehoorders. De actoren in een netwerk bepalen dit door middel van de relaties die ze aangaan, dus op die manier wordt een – daadwerkelijk gegrond- beeld geschetst van authenticiteit.